بر فراز يکى از کوه‌هاى رشته کوه کرکس در جنوب غربى شهر نطنز، گنبدى قرار دارد که از دور به شکل بنايى کوچک با روزنه‌هايى چند، به نظر مى‌رسد و به گنبد باز معروف است. اين ساختمان گوهرى است در گنجينهٔ هنر معمارى ايران‌زمين که ناشناخته مانده است و بايد بیشتر مورد توجه قرار گيرد . طراحى اين بنا، از نظر محاسبات فنى بسيار ماهرانه و از نظر تزئينات بى‌نهايت زيبا است. راه دستيابى به گنبد باز، همان دره‌‌هاى سنگلاخى پيرامون آن است.
فاصلهٔ جادهٔ آسفالته تا گنبد ۲/۵ کيلومتر است. با پايان گرفتن دره‌ها، کوه آغاز مى‌گردد. پس از پيمودن بخشى از کوه، منظرهٔ کامل گنبد به خوبى نمايان مى‌گردد و بيننده در برابر ديدگان خود، نمونهٔ زيبايى از هنر معمارى را مشاهده مى‌کند.
اين بناى افسانه‌اى که از ايوان آن مسافت‌هاى بسيار دور، يعنى تا ژرفاى کوير را مى‌توان مشاهده کرد، داراى مشخصاتى به شرح زير است:
گنبد باز بر تختگاه دايره‌مانندى از سنگ لاشه با قطر تقريبى ۱۰/۵ متر و بلندى ۰/۸ تا ۳ متر بر فراز کوهى که بلندى آن از اراضى اطراف، حدود ۲۰۰۰ متر است، به صورت هشت‌ضلعى بنا گرديده است. لبهٔ پرتگاه آن تا جرزهاى گنبد، حدود يک متر فاصله دارد. اين بنا از آجر و ملاط گچ ساخته شده است. ابعاد هر يک از اضلاع هشت‌ضلعى آن ۳/۳۴ و قطر پى آن ۱/۸۰ متر است. در گوشهٔ شمال غربى آن، پلکانى با ۱۱ پلهٔ مارپيچ به طرف سقف وجود دارد. در سقف محوطهٔ داخلى گنبد، دريچهٔ مدورى وجود دارد که از آن، نماى داخلى ساقه و پوشش خارجى گنبد و ديوارک‌هاى پشت ساقهٔ گنبد به خوبى نمايان است.
در سال ۱۳۷۴، به همت مسئولين ميراث فرهنگى اصفهان، کف گنبد تعمير شد و بقيهٔ بنا نيز نيازمند تعميرات و مرمت اساسى است.
گنبد باز يکى از شاهکارهاى هنر معمارى ايران است. جرزهاى گنبد در حد اعلاى تناسب انتخاب شده‌اند و بهترين شکل مقاومت در برابر زلزله و طوفان‌هاى سهمگين را دارد. آن‌چنان‌که در برابر دو زلزلهٔ قوى و طوفان‌هاى مهيب کوه کرکس ايستادگى نموده است. شگفت آن‌که در سطح مقطع اين جرزها چنان صرفه‌جويى به کار رفته که با محاسبات پيشرفتهٔ امروزى نمى‌توان کم‌ترين تغييرى در آن داد و يا صرفه‌جويى بيش‌تر به عمل آورد.
اجراى اين بناى ظريف با ابعاد کاملاً موزون و مناسب، آن‌هم در يک محوطهٔ بسيار محدود، به رغم راهى بسيار مشکل، به راستى يکى از عجايب هنرى است. شگفت آن‌که اين ساختمان هشت‌ضلعى که قطر دايرهٔ محيطى آن ۹ متر است، حتى محوطهٔ هموارى در اختيار نبوده و تعدادى از پايه‌ها بر روى قطعه‌سنگ‌هاى پايين‌تر به طورى بنا شده که عبور در اطراف آن، عملاً امکان‌پذير نيست. در داخل يکى از پايه‌ها، راه‌پله‌اى، ارتباط قسمت پايين را با ايوان بالا برقرار مى‌سازد. اين ايوان چون کمربندى محکم، در مقابل فشارهاى منتج از سنگينى گنبد، محاسبه و ساخته شده است. از اين ايوان مى‌توان فرسنگ‌ها افق اطراف را زير نظر داشت. ابداع و احداث ايوانى به اين شکل در اين ساختمان شاهکار هنرى است و با اصل معروف معمارى که «يک واحد ساختمانى ضمن تأمين مقصود اصلى، وقتى به نهايت کمال مى‌رسد که هم به زيبايى آن افزوده شود و هم مقاومت آن را بالا برد»، کاملاً مطابقت دارد. گچ‌برى داخل ساختمان ساده، ولى در عين حال با ظرافت بسيار اجرا شده است. به طور کلى، جزئيات بسيار دقيق کارهاى اجرايى دال بر آن است که استادکاران بسيار ماهرى در اين ساختمان همکارى داشته‌اند تا چنين ميراث هنرى شگفت‌انگيزى از خود باقى گذارند که مايهٔ سربلندى و افتخار نسل‌هاى بعدى باشد.
انتهای پیام
www.toptourism.ir
